Şema, çeşitli uyaranların kişiyi nasıl etkilediğinin,ne olduğunun anlaşılması için oluşturulmuş,erken çocukluk döneminden başlayarak yaşam boyu tekrar eden benlik anlayışımızın merkezinde oluşmuş kalıplardır.Yapmış olduğumuz davranışlar ve duygularımızın altında geliştirmiş olduğumuz şemalar etkilidir.Şemalar,direnç göstermektedirler bunun sebebi ise,kendilerini sürdürücü yönde olmalarıdır.Ayrıca dışsal faktörler ile de kişinin çevresinde yaşamış oldukları durumlar ile de harekete geçebilmektedir.Erken çocukluk veya ergenlik döneminde başlayarak hayatı devam ettirmek amaçlı kazanılmış olsa dahi aslında işlevselliği pek de olmayan düşünce ve davranış kalıplarına yönelmektedir.Bu yüzdendir ki çocuklukta hayatı devam ettirmek amaçlı oluşturulmuş ve yerleştirilmiş oldukları için yetişkinlik döneminde bazı çatışmalara sebebiyet vermektedir.Kişinin yaşam boyu ilişkilerini,sosyalliğini ve yapmış oldukları davranışları etkilemesi sebebi ile etkisi büyüktür.Şemalar,yetişkinlik döneminde kişide işlevselliği bozacak düzeydedir.Bireyin sosyal ilişkilerinde olumlu ilişkiler içinde olması,özerklik ve kendini ifade etmesi ve keyif alması gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasını ve diğer insanlar ile ilişkilerinde sınırları da fark edebilme becerilerini engellerler.
1.Alan Ayrılma ve Reddedilme
Bu şemayı oluşturmuş bireylerde sevgi,güven,kabul edilme,huzur gibi ihtiyaçlarının karşılanmayacağını,kısa süreli olarak karşılansa dahi bunun devamının gelmeyeceğini yani fazla uzun sürmeyeceği inancındadırlar.Genellikle reddedilmek ya da ayrılmak gibi tipik olarak aile ortamı olarak bakıldığında samimi ilişkilerin olmadığı,mesafeli,ani ve öfke patlamalarının olduğu erken yaşantılar sonucu oluşmaktadır.
*1.Terk Edilme/İstikrarsızlık
Bu şemayı geliştiren kişilerde diğer insanlara karşı sürekli bir güvensizlik söz konusudur.Bu şemaya sahip kişiler ya terk edileceğini ya kendilerinin ya da ilişki içinde bulundukları kişilerin öleceklerini düşünmektedirler.Sosyal ilişkilerinde ve özel hayatlarında sürekli bir terk edileceği kaygısı hakim olduğu için iletişimsel problemler taşımaktadırlar.
*2.Şüphe Kötüye Kullanılma
Kişi sürekli olarak dışarıda bulunan insanların kendisine zarar vereceği beklentisi içerisindedir.Bu şemaya sahip kişiler genellikle zararın bilerek yapıldığı ya da haksızlık aşırı ihmal sonucu gelişir.
*3.Duygusal Yoksunluk
Bu şemaya sahip kişilerde herkeste olması gereken normal duygusal destek ihtiyacının diğer insanlar tarafından yeterince karşılanmayacağının beklentisi hakimdir.
Yoksunluk 3 tür olarak kendini belli eder;
-Bakılma yoksunluğu(ilgi-akran-aile duygusal destek eksikliği)
-Şefkat-sevgi yoksunluğu(anlaşılmak-dinlenmek-kendini ifade edebilmek)
-Kollanma-korunma yoksunluğu(başkalarının desteğinin eksikliği)
*4.Kusurluluk-Utanç
Bu şemaya sahip kişiler kendilerini sebeplerini açıklayamadıkları biçimde yetersiz ve kötü hissederler.Eleştirilmek,dışlanmak,veya suçlanmak gibi durumlar ile karşılaştıklarında aşırı duyarlıdırlar.Kendilerinde bazı kusurlar bulurlar ve bunları gizli ve açık kusur örnekleri olabilir.Gizli kusur örnekleri olarak;bencilim gibi.Açık kusur örnekleri olarak da;çok çirkinim gibi.
*5.Tecrit Edilme/Yabancılaşma
Bu şemaya sahip kişiler kendilerini tüm dünyadan ayrı olarak,insanlardan farklı ve kendilerini bir yere ait hissedemezler.Sebebini açıklayamadığı bir şekilde farklı olduğunu hisseder.
Bu şemalara sahip kişilerde tek başına bir iş yapmak,sevdikleri insanlardan ayrı kalmak gibi bağımsız bir hayat yaşayacaklarına dair engellemelerin olduğu kesin inançlar vardır.Aile olarak baktığımızda ise;aşırı koruyucu ailelerin çocuklarında bu şemalar oluşur.Ayrıca çocukluk döneminde çocuğa karşı aile dışındaki konularda destekleme konusunda herhangi bir yetersizlik söz konusu ise burada böyle bir durum söz konusu olabilmektedir.
*6.Bağımlılık/Yetersizlik
Birey rutin işleri dışında herhangi bir sorumluluk alma konusunda bir sıkıntı yaşıyor ise bu sorumluluğu alma noktasındaki eksikliği kendi başına bir iş yapma durumuna geldiğinde çaresizlik yaşaması söz konusudur.
*7.Beklenmedik Olaylar Karşısında Dayanıksızlık
Kişinin beklemediği ortaya çıkabilecek bir felaket noktasında kişide oluşan yoğun korku.
3 konuda görülebilir:
-Tıbbi açıdan:Kalp krizi
-Fobik açıdan:Deprem,asansör
-Duygusal açıdan:Bayılma
*8.Yapışıklık/Gelişmemiş Benlik
Genellikle ebeveyenlerine karşı duygusal bağı normalin üzerinde olan kişilerde gözlenmektedir.Kendi varlığını sorgulama noktasında gözlenebilir.
*9.Başarısızlık
Kişinin kendisini hayatta başarısız olduğuna inandırması.Kendilerini sürekli olarak beceriksiz olarak yorumlarlar.
Bu şemaya sahip kişiler daha çok sosyal ilişkilerinde,kendisi dışındaki kişilere karşı sorumluluklarını sürdürme noktasında kendilerini yetersiz hissederler.Genellikle çocukluk döneminde sosyal işbirliği zayıf,sorumluluk alma konusunda ailenin eksikliği ve aşırı hoşgörülü ailelerin çocuklarında görülür.
*10.Haklılık/Görkemlilik
Bu şemaya sahip kişiler genelde yaşamış oldukları durumlar karşısında her zaman kendilerini haklı görürler.Genellikle başkalarının fikirlerini yönlendireceklerini,baskı ve otorite ile bir yere varacaklarını düşünürler.
*11.Yetersiz Özdenetim/Özterbiye
Kişinin kendi isteklerine ulaşabilmek için engellenmeye ve yeterli özdenetim engellemeye yönelik tolerans gösterilmekte.Bireyde çatışma ve yüzleşmelerden kaçınma eğilimi var.
Bu şemaya sahip kişilerde daha çok kendi isteklerini bastıran ve başkalarının duygularına odaklanan insanlarda görülebilmektedir.Ebeveynleri çocuğun onay,ilgi ve sevgi almak için ihtiyaçlarının bastırıldığı çocuklarda gözlenmektedir.
*12.Boyun Eğmek/Geri Çekilmek
Bu şemaya sahip kişiler genellikle kendileri üzerinde baskı,otorite oluşturan yani bir noktada kontrolü başkasına bırakan kişilerdir.Bu duruma izin vermelerinin altında yatan sebebe baktığımızda ise;terk edilmekten korku ya da öfkeden kaynaklı olabilmektedir.
Bu kişilerde vazgeçmenin iki şekli vardır:
-İhtiyaçlarından vazgeçme durumunda birey isteklerini bastırmaktadır.
-Duygularından vazgeçmek durumunda ise;bireyin duygularını ifade etmesidir,özellikle öfke gibi.
*13.Kendini Feda Etme
Genellikle kişide sürekli olarak başkalarını mutlu etmek ve onların ihtiyaçlarını karşılamak için bir çaba söz konusudur.Kendi ihtiyaçları ve duygularından çok kendisi dışındaki insanlara karşı yoğun bir duyarlılık vardır.
*14.Onay Arama/Kabul Arama
Birey başka insanlardan onay almak,kabul görmek ve ortama uyum sağlamak konusunda aşırı bir hassasiyet söz konusudur.Bu tip insanlar dışlanmaya karşı aşırı hassastırlar.Genellikle ebeveynlerinin istediği meslek seçimi yaparlar.
Kişinin duyguları,düşünceleri ve dürtüleri üzerinde normalin üzerinde bir denetim söz konusudur.Aile tipi olarak baktığımızda daha çok cezalandırıcı ve mükemmeliyetçi aileler etkilidir.Bu tip kişiler her an tedirgin ve bir şey olacak endişesi olan kişilerdir.
*15.Karamsarlık/Hataya Katlanamamak
Kişinin hayatta hep olumsuz yanlar görme durumudur,olumlu olarak yapmış olduklarını göz ardı ederek hep olumsuza odaklanır.Hayatı güzel gitse dahi bu tip insanlar bir anda aksilik çıkacağını ve çöküşe gideceğini düşünürler.Kötü sonuçları düşünüp abartma ve sonucunda kadercilik ve şikayetçilik hakimdir.
*16.Aşırı Sorumluluk/Duyguları Bastırma
Birey yanlış yapmaktan,diğer insanlar tarafından kabul görmemekten kaynaklı kişilerarası iletişiminde sürekli olarak bir kontrol altında tutması gerektiğine yönelik bir inanç söz konusudur.
Sürekli olarak baskı altında tutmaya çalıştığı durumlar:
-Bazı olumlu dürtülerini bastırması.
-Alışkanlıklarına,bazı adetlere karşı aşırı dikkat etmesi.
-Öfke ve saldırganlığını bastırması.
-Aşırı düzeyde bir planlama ve planlılık.
-Duygularını,ihtiyaçlarını ifade etme konusunda güçlük çekmek ve incinmeyi ifade etmek konusunda güçlük.
*17.Acımasız Standartlar/Aşırı Eleştirellik
Bu şemaya sahip kişiler,eleştiriden kaçmak yönünde davranışlar ve iş konusunda çok yüksek seviyelere ulaşılmasına yönelik inançları söz konusudur.Aşırı seviyelere bugün başlayarak yaşam boyu hiç durmadan çalışılması ile erişildiği için bu insanlar tatil yapma konusunda zorlanırlar.Birey kendisine ve çevresine karşı eleştirel bir tutum sergiler.
Yüksek standartlar olarak:
-Bireyde mükemmeliyetçilik,detaycılık ve normale oranla performansının iyi olması konusunda göz ardı edilmesi.
-Moral,ahlaksal,kültürel ya da dinsel konularda gerçek dışı katı kurallar.
-Zaman ve etkinlik ve daha fazlasını başarmak için uğraş içerirler.
*18.Cezalandırıcılık/Acımasızlık
Bu şemayı oluşturan kişiler yapılan yanlışlar konusunda insanların cezalandırılması gerektiğine inanırlar.Suçların hafiflemesi ve insanların cezasız olmayacağı düşüncesi onlar için oldukça zordur.
BERK KARAOĞLU
UZMAN KLİNİK PSİKOLOG-AİLE DANIŞMANI
ÖZEL BERK KARAOĞLU AİLE DANIŞMA MERKEZİ